УДГАН БҮСГҮЙГ ДАГАСАН ХЭРЭЭНҮҮД

“Îíîë íîìä áàðèãääàãã¿é íàéðàã÷”
ßðóó íàéðàã÷, Ẻ ñóäëàà÷, óäãàí ×.Äàãìèäìààòàé ÿðèëöëàà
-Îëîí ñàéõàí ø¿íøèãòýé íîìûí áàÿð áîëëîî. Óðàí á¿òýýëèéí óðãàö õýð àðâèí áàéíà äàà.?
-Åð íü ãàéã¿é áàéíà ø¿¿. Øèíý øèíý óðàí á¿òýýë èõ òºðæ áàéíà. Øèíý íîìûíõîî ìÿëààëãûí ¿ãýíä óðàìøààä îëîí ø¿ëýã òºðºõ òºëºâòýé áàéíà.
-Òýãýõýýð ñ¿¿ëèéí õî¸ð íîìûã íýëýýä òîãòîæ óíøëàà. Áàãà íàñíû òóõàé ñîíèí ìºð¿¿ä õàðàãäàæ áàéíà. Öîîäîë ãóàé íîìûí áàÿð äýýð “Äàãìèäìàà áîë ÿìàð íýãýí îíîëä áàðèãääàãã¿é õ¿í þì áàéíà” ãýæ áàéñàí. Òýð èõ ñàéõàí ñàíàãäñàí. Áàãà íàñàà õààíà ºíãºðººñºí.?
-Ìèíèé áàãà íàñ Õºâñãºë àéìãèéí Öàãààí-Óóë ñóìûí íóòàã Òîñîí áàãò ºíãºðñºí. Îëîí ñàéõàí àëäàðòíóóä òºðñºí. Ãóðâàí ãàâüÿàò òºðñºí. Õîòãîéä äóóíû èõ ìàñòåð ÌÓÃÆ Ñîñîð, Íàäìèä, Ëõàìæàâ, îëîí ò¿ìýíäýý “Äýëãýð ìºðºí” äóóãààðàà òàíèë áîëñîí È÷èíõîðëîîãèéí Öîîäîë, Ìîíãîë òåëåâèçèéí “ªã뺺” õºòºëáºðèéí àëáàíû äàðãà Îäîíòóÿà íàð ãýýä òîî÷îîä áàéâàë îëîí áèé. Öàãààí-Óóë ñóìûí Òîñîí, Àãàð ãýñýí õî¸ð íóòãèéí íýãíýýñ íü ýðäýìòýí ìýðãýä, íºãººãººñ íü óðëàã ñî¸ëûí àëäàðòíóóä òºðñºí. Àëäàðòíóóä åðººë÷ ìàãòààë÷ õ¿ì¿¿ñèéí äóíä òºðæ ºññºí áîëîõîîð íºëººëäºã áàéëã¿é.
-Ø¿ëã¿¿äýýñ ÷èíü õºäºº íóòàãò ìàëûí çàõàä ºññºí, ø¿¿äðèéí óñ, öýöýã õàâ÷óóëñàí õºë ãýýä óíøèæ áàéñàí. Áàãà íàñíûõàà òóõàé æààõàí õóó÷èëâàë...?
-Ìèíèé áàãà íàñ èõ õºã溺íòýé ºíãºðñºí. Íàìàéã ãóðâàí íàñòàé áàéõàä ìàíàé ãýð øàòààä áè àçààð àìüä ¿ëäñýí. Äîòóóð áàéðàíä àìüäàðäàã, õàãàñ á¿òýí ñàéíä ãýðòýý î÷èæ õîíü õàðèóëäàã áàéëàà. Ñàëò íóóð ãýæ Òîñîíä ñàéõàí íóóð áàéäàã. Ñàëò íóóðààñ õîéøîî ªíäºð õàëçàíãèéí îðîé äýýð ãàðàõàä Òóíàìàë íóóð ãýæ èõ ñàéõàí íóóð áàéäàã. Òóíàìàë íóóðûã îäîî áîäîæ áàéõàä
Òàë òýãíýñýí íóóðààñ òîãîðóóí äóó òîäîðíî
Íóãà хэсñýí ñàëõèíààñ íîãîîíû ¿íýð õàíõàëíà
Òýð ÷èíü õàâðûí îðîé áàéñàí
Òýãýõýä áè ÷àìàéã øºíºæèí õ¿ëýýñýí ãýýä ñàÿõàí áè÷ñýí ø¿ëýã áàéãàà. Òóíàìàë íóóðûã áè ìàãòàõ äóðòàé. “Áóóðàë óóëñûí öýíõýð áýëä áóðõíû äýëãýñýí öýíõýð õàäàã øèã” ãýæ Òóíàìàë íóóðàà ìàãòñàí áàéãàà. ßàãààä ÷ þì íóòàã óñ íóóðàà èõ ìàãòñàí áàéãàà. Çàðèì íàéðàã÷èä íàìàéã “×èíèé ø¿ëýãíýýñ ñàð íóóð õî¸ð ñàëàõã¿é þìàà” ãýæ áàéñàí. Ãýãýýëýã ìºðò뺺 õ¿íä þì áîäîãäóóëàõààð ¿ã õýëæ áàéãàà þì. Íýã òàëààðàà íàäàä óðàì ºã÷ áàéãàà, “îäîîãèéí çàëóó ÿðóó íàéðàã÷äûí ø¿ëãèéã óíøèõààð áàéð áàéøèí, õîò îðîí çàì, á¿äýã àññàí ãýðýë, óóñàí äàðñíû ëîíõ, òàòñàí òàìõèíû èø ãýæ áè÷äýã òýãýõýä ÷è áàñ õºäºº àõóéòàé þìàà” ãýæ àõìàä õ¿ì¿¿ñ õýëýýä áàéãàà þì. Ìèíèé ø¿ëã¿¿ä áîëãîí ººð óòãàòàé áàéäàã íü îëîí ãàçðààð ÿâæ þì ¿çýæ í¿ä òàéëñíûõ þì áîëîâ óó. ªìíºãîâü, Áàÿí-ªëãèé àéìãààñ áóñàä àéìãààð î÷èæ ¿çñýí. Ìèíèé íýã çàí áîë î÷ñîí àéìàã áîëãîíû ¿çýñãýëýíò ãàçðààð àÿëäàã. Áàÿí-ªëãèé àéìàãò ¿çýñãýëýíò ãàçàð ¿çýæ ÷àäààã¿é ó÷ðààñ î÷ñîí ãýæ õýëìýýðã¿é áàéíà. Òýð àéìãóóäààð ÿâñíû ¿ð ä¿íä ýðýë ãýæ íýã þì ãàðààä áàéíà. Æèøýý íü, Áàÿíõîíãîðò ñàÿ î÷îîä,
Ñàðàâ÷ëàõ óóäàì õºíäèé
Ñàëõè à÷ñàí çýðýãëýý
Òàë ñàéõàí íóòàã ìèíü
Òààíà õ¿ì¿¿ëýí ãî¸ëòîé
Òýíãýðèéí õàÿàòàé íèéëñýí
Òýðëýãíèé çàõ øèã õÿçãààðòàé ãýýä ë...
-Ýíý îëîí ãàçðààð î÷èõ áîëñîí øàëòãààí þó áàéíà?
-Íýãä¿ãýýð øàëòãààí áè Ẻ óäãàí áèø áàéñàí áîë èíãýæ ÿâàõã¿é áàéõ, íºãºº òàëààð ø¿ëýã áè÷äýã õ¿íèé ñîíèó÷ çàíãààð ÿâñàí ãàçðàà óëàì ã¿íçãèé ñóäëàõ òýäãýýðèéí çàí çàíøèë ãàçàð íóòãèéí áàéð áàéðøèë ãýõ ìýò. Æèøýý íü óðàãøàà ÿâàõààð óóë íü õîëäîîä ãàçàð íàìñààä òýíãýð îéðòîîä õîéøîî ÿâàõààð óóë íü ºãñººä, òýíãýð íü õîëäîîä èðäýã. Þì áè÷äýã õ¿íèé õóâüä ñýòãýæ áàéãààãàà ººðèéíõººðºº õàðäàã.
-Óðàãøàà ÿâàõààð óóë íàìñààä òýíãýð íü îéðòîîä, õîéøîî ÿâàõààð óóë íü ºíäºðñººä, òýíãýð íü õîëäîîä èðäýã ãýæ èõ ñàéõàí õýëëýý. Ø¿ëãýý öýýæýýðýý èõ óíøèõ þì. Ýõëýýä öýýæèíäýý áè÷äýã ¿¿?
-Åð íü öýýæèíäýý áè÷äýã. Íýã îðñîí ìºðò¿¿ä ñàíààíààñ ãàðäàãã¿é þì. Ìèíèé îíöëîã øèíæ þì ìàðòäàãã¿é. Ãóðâàí æèëèéí ºìíº áè÷ñýí ø¿ëýã ºíººäºð ñàíààíä áàéæ ë áàéäàã. Èéøýý òèéøýý ÿâàõäàà áàë öààñòàé ÿâäàãã¿é. Òîëãîéäîî áóóëãàñàí ìºð¿¿ä ìàðòàãääàãã¿é. Æèøýý íü, Áàÿíõîíãîðò ÿâæ áàéõàä òýýð òýíä ãàíö àéë òýãýýä “ñóë òàëä öàéðàõ ñóâä öàãààí ãýð” ãýõ æèøýýòýé òýíãýðèéí õàÿà íü ÿìàð õîë þì áý ãýýä “Òýíãýðèéí õàÿàòàé íèéëñýí òýðëýãíèé çàõ øèã õÿçãààðòàé” ãýæ áîäîæ áàéñíàà õàíãàé ãàçàð ñàëõè íü çýðýãëýýí äýýã¿¿ð ÿâäàã áîë ãîâü òàëä çýðýãëýý íü íàìõàí äýýã¿¿ð ñàëõè ÿâààä áàéõ øèã, òýãýýä “ñàëõè à÷ñàí çýðýãëýý” ãýõ øèã. Ýíä òýíä ÿâæ áàéõàä ìýäðýìæ ë èõ òºðíº äºº. Òýð ìýäðýìæ íóòãèéí äóðñàìæ áîëæ ¿ëäýíý.
-Óðüä íü î÷ñîí ãàçðàà äàõèàä î÷èõîä òàðõè òîëãîéä õàäãàëàãäàæ áàéñàí ìºð¿¿ä äàõèí àìèëæ õàðüöóóëáàë êîìïüþòåðèéí õàðäíààñ þì íýõýæ áàéõ øèã ýðãýýä ñàíàãäàæ áàéíà òèéì ¿¿. Ýíý áîë ÿðóó íàéðàã÷èä áàéõ ¸ñòîé ÷óõàë ÷àíàð þì áîëîâ óó ãýæ áîäîæ áàéíà. Ø¿ëãýý õýäèéä íü áóóëãàõ âý?
-Åð íü îðîé ø¿¿. Èõýâ÷ëýí îðîéòîæ óíòäàã áîëîõîîð íîéð õóëæñàí îðîé ë ø¿ëýã áè÷ìýýð ñàíàãäààä áàéäàã þì. Ñàÿõàí íàäàä ñîíèí ø¿ëãèéí ìºð îðæ èðñýí áàéãàà.
Õºë÷¿¿ ìºíãºí öýöýãñ
Õºëèéí äîð ãýðýëòýõ¿é
Õºìñãºí ñàðíû ãýãýýíä
Õººðõºí ä¿ðýý ñ¿ëíý
Õººðõèé ìóó áàãø ìèíü
ñàðàí äýýð ¿çãýý óíàãàæ
Õºçðèéí çóðãààí ìè÷èä ø¿ëãýí äóíä çîâíî ãýæ æèøýý íü
Õàéðëàæ ÿâñíàà íóó÷èõâàë
Õààíû õààíû ã¿íæèéí ç¿¿ñãýë
Õàæóóä çýâðýýä óíà÷èõíà
Õààí áºãæíèé çàëóó
Õàéðàà ºâºðò뺺ä áóö÷èõíà
Çýãñ õóëñíû íóóðààñ øóâóóäûí öýíãýë õîëä÷èõíî
Ç¿ð ãóðûí óóëàíä áóãûí äóó á¿äãýð÷èõíý ãýæ èéìýðõ¿¿ èéìýðõ¿¿ ø¿ëýã áè÷íý.
Íàìàéã õàéðëàäàã ýðñèéí öýýæíèéõ íü öààíà ãóíèã óóæèð÷
Íàí÷äàä õàëñàí æ¿íçíèé
ãýãýýíä óðóóëûí ãîìäîë øàðëàíà
Çóóñàí ÿíæóóðûí óòààòàé õîëûí áîäîë àëñëàõàä
Çóðãààí ñàðûí áîëçîîíä äýýë íýâò æèíäýíý òýãýýä áàñ èéì ø¿ëýã áàéíà
Áóãóéâ÷èí öàãààí ñàðàí
Áóëàí òîõîé ñ¿íäýðëýíý
Áóñäàä õýëýýã¿é ¿ãñ
Ñýòãýë äýýã¿¿ð õºíäºëñºíº
Áè÷èæ äóóñààã¿é ø¿ëãýíä
Áè ººðºº òèé÷ë¿¿ëíý
Áèéð ¿çãýíä äóðòàé
Áýëýí çàíäàà íî¸ëóóëíà
Õàæóóãèéí äýëã¿¿ð ãýðýëã¿éä
Õàðèõààñäàà ãýæ
Äóëààí õàëóóí ºâºð
Äóã íîéðíû ýðëýã... ãýæ

“Íýã óäàà åñºí àëòàí õîíü ÿâæ áàéñàí ...”

-ßàëò ÷ ¿ã¿é áèä õî¸ðûí ÿðèà ø¿ëãýýð äàìæààä Ẻãèéí îíãîä ñîâèí, çºí áèëýã áóñäàä òóñàëæ áàéäàã ýíý àæèëòàé ÷èíü õîëáîãäîõ òèéøýý õàíäàæ áàéíà. Ìàíàé “Ìààíàð” ñîíèíû óíøèã÷èä ãîëäóó Õºâñãºëèéí õ¿ì¿¿ñ áàéäàã áîëîõîîð óäãàí çàéðàí Ẻãèéí òóõàé èõ ñîíèðõäîã. Õýäèéä óäãàí áîë÷èõîâ îî. Òàíàéä óäàì áàéñàí óó?
-Ìàíàéõ åð íü òàñðàëòã¿é Ẻëæ áàéãàà. Ìàíàé ýìýý ÷ îíãîäòîé áàéñàí. Ýã÷ íü Æàâçàí óäãàí ãýýä Öàãààí-Óóëä ãàéã¿é óäãàíû òîîíä îðäîã áàéñàí. Òýð óäãàíû þìûã áè ºâ뺺ä ÿâæ áàéíà. Èõ îëîí æèë áîëæ áàéíà. Íàìàéã ãóðâàí íàñòàé áàéõàä ìàíàé ãýð øàòààä òýðíýýñ õîéø ë èõ ñîíèí áîëñîí þì. Åñºí íàñòàéãààñàà õèé þì õàðäàã áîëñîí. Íýã óäàà åñºí àëòàí õîíü ÿâæ áàéñàí. Òýð ¿åäýý õ¿¿õýä þì ÷èíü àëò ãýæ ìýäýõã¿é. Òýð õîíüä æàëãà óðóó îðîõûí àëäàä “åñºí àëòàí õîíü” ãýæ íýã õ¿í õýëýõ øèã áîëñîí. Íàäàä åð íü ìóó ìóóõàé þì õàðàãäàæ áàéãààã¿é. Þóí õîíü âý ãýæ áîäñîí ÷èíü ëóñûíõ ãýæ íàäàä ñîíñîãäñîí. Òýãýýä àðààñ íü ÿâààä æàëãûí íààä òàëûí èðìýã äýýð ãàðàõàä þó ÷ áàéãààã¿é. Ýíý þó áàéäàã þì áîë ãýæ áîäñîí ÷èíü äàðàà íü ººð íýã õ¿í äàõèàä ÷è åñºí õîíü õàðíà ãýæ õýëñýí. Äàðàà 1999 îíä ààâûíõàà òýíä àðãàë ò¿¿æ ÿâààä äàõèàä òýð åñºí àëòàí õîíèéã õàðñàí, ýíý èõ ñîíèí. Äàðàà íü Öàãààí-Óóëûí óäãàí íàìàéã çàõ äýýð ÿâæ áàéõàä äóóäààä /ýõëýýä áè óäãàí ãýæ ìýäýýã¿é/ “×è ÷ 32-33 íàñíààñ õîéø èõ ñàéõàí àìüäðàõ õ¿í áàéíà. ×àìä ëóñ äàíäàà ººðèéíõºº õèøèã áóÿíûã õ¿ðòýýæ áàéäàã þì áàéíà. ×è ãîëäóó ëóñààð õºëëºæ Ẻëíº, ãýõäýý òýíãýðýýð ÷ îíãîäóóä ÷èíü èðíý. Çóíû ñàðóóäàä ëóñààñ èäýõ þìàà àâ÷ èääýã áîëíî. Òýð òýãýýä èõ ñîíèí þì õýëñýí. “Ãóðâàí æèëèéí äàðàà áè ÷àìä õ¿÷ýý ºãíº. Ñàéí óäãàí áîëñîí õîéíî ÷èíü äóòóó þìàà ºãíº” ãýæ õýëñýí. Òýð íü òàéãûí Ãîñò çàéðàí áàéñàí. Ýíý æèë áè î÷ñîí. Òýãñýí “×àìä îäîî õýëýýä áàéõ þì áàéõã¿é õóóðíûõàà ìàíæèãèéã ñîëü” ãýñýí. Íàìàéã æààõàí áàéõàä ààâûí íàéç Ñî¸íæàìö çàéðàí ãýæ áàéñàí. Òýð õ¿í áîë íàäàä èõ þìàà ºãñºí. Áè òýð õ¿íä, áàñ Õºâñãºëèéí çàéðàíãóóäàä çîðèóëæ æèë á¿ð èõ òàõèëãà õèéæ áàéãàà. Õºâñãºëèéí óäãàäóóäòàé íèéëæ èõ îíãîí áîñãîñîí. Ýíý îíãîí äýýð ìàø îëîí õ¿í î÷äîã. Áè ñàÿ ýðãýõ øààðäëàãà ãàðààä î÷îîä èðñýí. Îëîí õ¿í î÷ñîí áàéíà. Õàøàà áàðüñàí áàéíà.
-Õàà áàéäàã þì?
-Äàðõàíû çàìä áàéäàã òýíä áàñ áóðèàäûí èõ îíãîí áàñ áàéäàã. Ìàíàé Ẻãèéí áàãø íàðûí õýëñýí þì íü ÷àìàéã õî¸ð õýðýý äàãàæ ÿâíà ãýñýí. Íàìàéã õààíà ÷ ÿâñàí õî¸ð õýðýý áàéíãà äàãàæ ÿâäàã. Ñàÿ áè Õºâñãºëººð ÿâàõäàà àìüä ñýð¿¿í áàéãàà ãóðâàí áàãøòàéãàà óóëçààä çîëãîîä èðëýý. Òýãñýí Ãîñò áàãø õýëæ áàéíà “×àìä íýã õàð øóâóó íýìæ ºãíº, Òîîìûí äàâàà óðóóäààä ÿâæ áàéõàä î÷íî ø¿¿. Òýãýõýä ìýäðýãäñýí ç¿éë ÷àìàéã àâ÷ ÿâíà” ãýæ õýëñýí.
Áè ÿäðààä ìàðò÷èõàæ. Îëîí õîíîã çàìä ÿâæ áàéãàà þì ÷èíü. Òîîìûí äàâàà óðóóäààä ÿâæ áàéñàí ÷èíü íýã õàð øóâóó õàð ýð÷ýýðýý ìàøèíû óðäóóð íèñýýä ñ¿ð ñàðõèéãýýä ºíãºðñºí. Òýðíýýñ õîéø äàíäàà äàãàæ ÿâäàã þì. Îäîî ìàíàé õàæóó òàëûí áàéðàí äýýð ñóóæ ë áàéíà. /Íýýðýý áîñîîä òýäíèé áàðóóí òàëûí öîíõîîð õàðâàë áàéøèíãèéí áóëàí äýýð ãóðâàí õàð øóâóó ñóóæ áàéëàà. Ä.Á/
-Îäîî Ẻãèéí íýð õ¿íä óíàæ áàéíà. Íýã õ¿í ºâäºõººð ÷è çàéðàí áîëîõ þì áàéíà, ÷è óäãàí áîëîõ þì áàéíà ãýýä áàéäàã ýíý òàëààð?
-Áºº õ¿í ýõèéíõýý õýâëèéä òºð뺺 îëäîã ãýäýã. Ìàíàéõíû íýã øèíæ òýìäýã íü ìýíãýòýé òºðäºã. Ìèíèé õºëºí äýýð áîð ¿¿ëýí ìýíãý áàéäàã áàéñàí. Îäîî á¿ð äýýð õîíãîí äýýðýý ãàðààä èðñýí. Ìàíàé îõèíä áàñ ÿã èéì òýìäýã áàéäàã. Áºº áîëîõ ¸ñòîé õ¿í Ẻãèéí ºâ÷íººð ºâääºã íü çàéëøã¿é. Áè îõèíîî îëîõäîî íýã ñîíèí ç¿¿ä ç¿¿äýëñýí. Íýã óäãàí íàäàä øàð õàäãàíä îõèí áîîæ èðýýä “×àìàéã 37 íàñíààñ ÷èíü õîéø çàëãàõ õ¿íèéã ÷èíü àâààä èðëýý. Ýíý óäãàí õ¿í áàéãàà þì” ãýýä ìàíàé òàëûí îðîí äýýð òàâü÷èõààä ÿâààä ºãñºí. Åñ õîíîãèéí äàðàà ÷èíèé õýâëèéä á¿ðýëäýíý ãýæ õýëæ áàéõûã ç¿¿äýëñýí.

“17 íàñ õ¿ðòëýý ó÷èð ¿ë îéëãîãäîõ òèéì çîâëîíòîé àìüäðàëààð àìüäàðñàí...”

Áè ãóðâàí íàñòàéãààñàà õîéø óíòàæ ÷àäàõàà áàéñàí. Îäîî áîäîõîä îíãîä íü ¿¿ðýýð èðäýã áàéñàí áàéíà. Ààâ ýýæ ìààíü çîäîîä ë, ñýðýýõ ãýýä áè ñýðýõã¿é îíãîä íü èðýýä òýðýíòýéãýý õàðüöààä áàéñàí áàéãàà þì. Ìàíàé ààâ îäîî îéëãîîä áàéãàà. Îðîé áîëîõ ¿éë ÿâäëûã ìýäíý, õýí èðýõ ãýæ áàéãààã õýëíý.
Íàìàéã æààõàí áàéõàä ¿äýýñ õîéø õýðýý ãàçàð òîíøîîä äàãààä áàéäàã. Áè þì ìýäýõã¿é æààõàí õ¿¿õýä ãàçàð íóëèìààä ñýæèãëýýä áàéñàí. Ãýòýë ìàõ àâàõ ãýýä äýëã¿¿ðò çîãñîæ áàéòàë Õºâñãºëèéí Àëòàíöýöýã ãýæ óäãàí /òýð ¿åäýý õýí ãýäãèéã ìýäýýã¿é/ äóóäààä “Ëóñûí õààíû ýë÷ áàéíãà äàãààä áàéõàä ÷è ÿàãààä àä ¿çýýä áàéãàà þì” ãýæ çàãíàñàí. Òýãæ ë îéëãîñîí.
Õî¸ð äàõü ºäðèéí øºíº áîëãîí ç¿¿ä ç¿¿äëýíý. Òýð ç¿¿ä íü èõ ñîíèí. Õ¿í áàðàãòàé áîë ¿ðãýëæë¿¿ëæ ç¿¿äýëäýãã¿é. Ãýòýë ìèíèé õî¸ð äàõü ºäðèéí ç¿¿ä äóóññàí ãàçðààñàà äàðààãèéí 2 äàõü ºäºð ç¿¿ä íü ýõýëæ ÿâäàã. Êèíî øèã. Óðüä øºíº íýã ç¿¿ä ç¿¿äýëëýý. Óóëûí îðîé äýýð áàéíà. Óðüä íü óóëûí îðîé ðóó ìàöààä óðóóäàæ óíààä áàéäàã áàéñàí.
Òýãýýä çàõ äýýð ÿâæ áàéõàä õ¿ì¿¿ñ àëãà áîë÷èõäîã. Òàëä ãàíöààðàà ÿâæ áàéãàà ìýò áîë÷èõíî. Ýýæòýéãýý ÿâæ áàéãààä ýýæèéãýý õ¿ðòýë áàðüæ ¿çýæ áàéñàí. Äàëäûí íýã ç¿éë ýçýìäýýä áàéõ øèã. Õîë ÿâàõ ãýæ áàéãàà þì øèã ñýòãýë ñàíàà åð òîãòîõã¿é. Í¿äýý óäààí àíèàä íýýõýýð çàõ äýýðõ õ¿ì¿¿ñ ñàÿ òîäîð÷ èðíý. 17 íàñ õ¿ðòëýý ó÷èð ¿ë îéëãîãäîõ òèéì çîâëîíòîé àìüäðàëààð àìüäàðñàí.
-Õè÷ýýëäýý ÿìàð áàéâ?
-Õè÷ýýëäýý èõ ñàéí áàéñàí. 7 íàñòàéäàà äîòóóð áàéðàíä îðñîí. Îðíû äýýä òàëûí õóâöàñ õèéäýã ìîäîí õàéðöãàí äýýð ñóóæ õè÷ýýëýý õèéíý. Õ¿¿õýäòýé íèéëäýãã¿é çîæèã. Õààÿà òîãëîõîîðîî õ¿ì¿¿ñèéí áîäîë óíøèæ òîãëîäîã áàéñàí. Øàëãàëòàíä îðîõîîðîî ººðèéíõºº á¿õ áèëåòèéã ìýääýã. Áàãààñàà ñîíèí àìüäðàëààð àìüäðààä äàñ÷èõñàí. Ñ¿¿ëäýý ñîíèí ñîíèí þìíààñ àéõã¿é. Îäîî áè óíòàõ ë þì áîë áàéøèíãèéí àäðààð ãàðààä óóë óñ õýñýýä ÿâ÷èõíà. Çàðèìäàà õýðýý, çàðèìäàà ÷îíî, øàð øóâóó óíà÷èõñàí ÿâíà.
Ýíä òýíä ÿâæ áàéãààä áóóñàí ãàçàð õýðýý çààâàë èðæ ãóðàâ ýðãýäýã. Áºº õ¿íä áàñ ¿õýë ãýæ áàéäàã. Áºº õ¿íèé ãóðâàí ¿õýë ã¿éöâýë òýð õ¿í èõ óðò íàñëàäàã. Áè ÿã ãóðâàí ¿õýë ã¿éöñýí õ¿í áàéãàà þì. Ýõëýýä ãàëààñ ¿ëäýýä, ïèîíåðèéí çóñëàíä ÿâæ áàéãààä òàâàí õ¿¿õýäòýé óðñààä õî¸ð õ¿¿õýä ¿ëäñýíèé íýã íü áè. Òýðíèé äàðàà 13 õîíîã óõààíã¿é áàéæ áàéãààä óõààí îðñîí.
Òýãýõýä ìàíàé ààâ õ¿íä î÷èæ áè õ¿¿õäýý Ẻãèéí çàìíàëààð çàìíóóëúÿ ãýæ àìü ãóéæ áàéæ Ẻ áîëñîí. Ç¿ðõ áàéíãà ºâääºã õ¿¿õýä áàéñàí.

“Óõààí àëäààä ñýðãýõýýð á¿õ þì öîî øèíý...”

Áè åð íü ìàø èõ óõààí àëääàã õ¿¿õýä áàéñàí. Óõààí àëäààä ñýðýõýä á¿õ þì öîî øèíý. Óõààí àëäàõûí ºìíº ààâ ýýæäýý óóð õ¿ðýýä áàéõ øèã...Îäîî òèéì þì áàéõã¿é. Íàäàä Ẻ áîëîõîîñ ººð ÿìàð ÷ çàì áàéãààã¿é. Áè íýã óäàà èõ ñîíèí ç¿¿ä ç¿¿äýëñýí. Èõ îëîí ñ¿¿æíèé ÿñàí õààëãàí äóíäóóð ãàðààä òýãñýí íýã õàð äýýëòýé õ¿í èðýýä ìèíèé õ¿¿ á¿õ ìóó þìàà òóóëààä èðñýí îäîî äàíäàà ñàéõàí çàìààð ÿâíà ãýýä äàðààãèéí õî¸ð äàõèéí øºíº ç¿¿äëýõýä õî¸ð çàì áàéíà ÷è ýíý õî¸ðûí àëèíààð ÿâàõ âý ãýñýí. Íýã çàì íü õ¿í àìüòàí èõòýé ñàéõàí íîãîîí çàì áàéãàà, íºãºº çàì íü ÷è áàðàã 100 ãàð÷ íàñàëíà èõ çîâëîí ç¿äã¿¿ð èõòýé ìóóõàé çàì áàéãàà ãýñýí íîãîîí çàìààð íü íýã àëõààä ë ñýðñýí. Öàãààí àòààðõàë ãýõ¿¿ äýý çàðèì àõìàä çîõèîë÷èä ÿàæ ÿâààä èéì ø¿ëýã çîõèî÷èõîâ ãýæ àñóóäàã. Öîîäîë ãóàé õ¿ðòýë ýíýíä íýã þì áàéíà. Èõ ñýðæ áè÷äýã èõ ñîíèí. Ýíýíèé ñýðæ áè÷èæ áàéãàà íü öààä þìòàé íü õîëáîîòîé ø¿¿ ãýñýí. Áè áîäîõîä íýýðýý ÷ îíãîä òýíãýðòýé õîëáîîòîé þì áàéíà äàà ãýæ áîäñîí.
-Îëîí æèëèéí ºìíº çîõèîë÷ íàéç Ýíõáîëäûãîî äàãóóëààä òàëèéã÷ Áàòáàÿð óäãàíòàé óóëçàæ áàéõàä çîõèîë÷èä ãýäýã áîë ¿ãýýð ë èëýðõèéëæ áàéãàà áîëîõîîñ çàéðàí óäãàíòàé àäèëõàí îíãîäòîé õ¿ì¿¿ñ ãýæ áàéñàí. Áººãèéíõºº òàëààð ñóäàëãàà õèéäýã ãýæ ñîíññîí?
-Ñóäàëãààíû àæëûã íýëýýí ã¿íçãèé õèéõýýñ ººð àðãàã¿é áîëãî÷èõëîî ë äîî. Íýã ºäºð 60 Ẻ òºðíº ãýæ áàéõã¿é ø¿¿ äýý. Ñîíèí äýýð áè÷ñýí áàéíà. Çîõèîë÷, ÿðóó íàéðàã÷èä, ôèëîñîôè÷, ýì÷, Ẻ óäãàäóóäàä ñîâèí ãýæ íýã þì áàéíà. Õ¿í áîëãîíä ñîâèí áàéäàã áîëîâ÷ õ¿ì¿¿ñ í¿ä ÷èõ õî¸ðîîðîî ìýäýðñýýð áàéãààä äîòîîä åðòºíöºº àëäàæ ã¿éöäýã. Äîòîîä ýíåðãèã¿é áîëñíîîñ áîëæ äîòîð òàëààñàà ºâ÷èëæ ýõýëäýã.
Íàäààñ ººð õ¿ì¿¿ñ ýì÷ çîõèîë÷ íà𠺺ðò áîëîõ ÿâäëàà ýõèéí ñîâèí øèã ìýäðýõ áàéõ ãýæ áîäîîä áàéäàã þì. Áººãèéí òàëààð ñàéí ñóäàëæ áàéíà áàñ “Õàð òýíãýðèéí õèøèã” ãýäýã íîì áýëòãýæ áàéíà. Ýíä òýíäýýñ öóãëóóëñàí, îð÷óóëñàí áóðèàäààñ, ºâºðìîíãîëîîñ îð÷óóëñàí äîìãîîð áàÿæóóëààä õ¿íä çºâ îéëãîëò ºãºõººð íîì áýëäýæ áàéíà.
ßðóó íàéðãèéí íîìòîé àäèëã¿é ø¿¿ äýý. Àðä óðä òàëûã íü õèé÷èõíý, ãîëûí ø¿ëãèéã íü àëáàäàæ áîëîõã¿é öààíààñàà óíäàð÷ ãàð÷ èðíý. ̺í㺠íü îëäîíî, õàâòàñ íü îëäîíî äîòîðõ ø¿ëã¿¿ä ìààíü îëäîõã¿é. Æèëäýý õî¸ð íîì ãàðãàæ áàéíà ãýíý.Ø¿ëýã òºðººä áàéãàà áîëîõîîð ãàðãààä áàéíà. Ø¿ëýã òºðºõã¿é áîë àëáàäàõã¿é ø¿¿ äýý. Ìàãàäã¿é áè ýíýíýýñ õîéø ÿðóó íàéðãèéí íîì ãàðãàõ ÷ þì óó... Ãàðãàõã¿é ÷ áàéæ áîëíî.
-Áººãèéí íîì ãàðãààä, æàÿã ¸ñûã òàíèëöóóëààä èðýõýýð òýíäýýñ ñóðàëöààä õóóðàì÷ óäãàí çàéðàí óëàì îëîí òºðæ ìàãàäã¿é ãýæ áîëãîîìæëîõ þì. Çàðèì íýã íü íîì àøèãëààä “òºð÷èõäºã” þì áîëîâ óó?.
-Åð íü íîì çîõèîë àøèãëàæ òºðæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ÷ áàéíà. Ñàÿõàí íýã õ¿í èðýýä ÿðèëàà. Õî¸ð íàñòàé õî¸ð èõýð õ¿¿õýä í¿¿ðýýð íü ä¿¿ðýí ÿð ãàð÷èõñàí. Òýãñýí íýã Ẻ èðæ “íààä õî¸ð õ¿¿õäýý Ẻ ë áîëãîõã¿é áîë ¿õýæ õàãàöàõàä áýëýí áîë÷èõñîí áàéíà” ãýæ õýëñýí ãýýä óéëæ äóóëààä íàä äýýð èðëýý. Òýãýýä áè õýëñýí ààâ íü ë îòîð õèéæ ÿâààä ëóñ ñàâäàã óóðëóóëñàí áàéõ ãýýä àðö ¿ëýýãýýä ÿâóóëñàí. Òýãýýä ãóðàâ äàõü ºäºð íü ÿð íü àðèëñàí õººðõºí áîë÷èõñîí èðñýí. Ýíý ìýò÷ëýí áàéíà.
Çàðèì íîì óíøèæ Ẻ áîëæ áàéíà. Áèä íàð õóóðàà òàòàæ áàéæ, çºí ñîâèíãîîðîî îðæ èðäýã áîëîõîîñ áèø çîõèîë áèø ø¿¿ äýý. Çàðèì íü îíãîäûí òàìëàãûã çîõèîë øèã þì áîëãîñîí õàæóóäàà õ¿íýýð áàðèóëààä óíøèæ áàéíà ãýõ þì. Ýíý áîë íàäàä ñîíèí ñýòãýãäýë òºð¿¿ëæ áàéíà. Çàðèì íü ïå÷åíü èäýæ, óíäàà óóäàã Ẻ áàéíà. Äýýð ¿åä óíäàà óóæ, ïå÷åíü èääýã Ẻ áàéãààã¿é. Àðõè óóäàã òàìõè òàòäàã, çàðèì íü ä¿íñýí òàìõèà íýõäýã, õàéëìàã òîñîî íýõäýã áàéñàí.
-Ëóñààð õºëëºõ, òýíãýðýýð õºëëºõ ãýæ òàíû ÿðèàíä ãàðëàà ýíý ÿìàð ÿëãààòàé âý?
-Ëóñààð õºëºãëºæ áàéãàà ¿åä õóâöñàà ºìñººä îíãîäîî äóóäàõàä õºë ãàðààð ñýð¿¿ òàòààä áàéäàã. Òýíãýðèéí Ẻ áîë õýðýýãýýð äàìæèæ èðíý. Çàðèì ºäºð òýíãýðýýð Ẻëñºí òîõèîëäîëä ººðò íü ìýäýãäýíý ø¿¿ äýý. ªâºë áîëîîä èðýõýýä ëóñûí îíãîäóóä åð íü èðýõýý áàé÷èõíà. Òóðøëàãàòàé ñàéí Ẻä ë èðíý.
Ëóñ äàìæèæ èðñýí õàðààë ãýæ áàéäàã. Ãàçðûí ã¿éäñýýð èðñýí õàðààëûã ãàçðûí ã¿éäñýýð íü õàðèóëíà. Äýýð ¿åèéí äîìîãò áàéäàã ø¿¿ äýý òýíãýðýýð õºëºãëºæ õººãººä õ¿÷ðýõã¿é áîëîõîîð ãàçðààð ëóñ õºëºãëºæ õººãººä ãýýä.. Òýðýíòýé èæèë.
Ëóñûí Ẻ òýíãýðèéí Ẻ ÷èíü øàë ººð îéëãîëòóóä. Ëóñûí îíãîäóóä ìîíãîë àðõè, õîëüñîí òîñîî íýõäýã. Áè óéãàð õýë ìýäýõã¿é ÷ öààòàí îíãîäóóä èõ èðíý. Òýä íàð èõ õ¿÷òýé. Ëóñûí îíãîä èðæ áàéãààã ìýäýãäýõýä í¿¿ð èõ çàãàòíàíà. Òýíãýðèéí îíãîäóóä èðýõýýð õóÿãëàæ àìæààã¿é áàéõàä õººðäºã. Çàðèì õ¿íèé ºâäãºí äîîðîîñ ìîãîé ãàðààä ÿâæ áàéäàã ë ãýäýã þì. Áè Ẻãèéí àìüäðàë Ẻãèéí çîâëîíãîîð áàãààñàà ë çîâñîí.
-Æèíõýíý óäãàí áîëæ õóÿãàëæ ã¿éöýýä õýäýí æèë áîëæ áàéíà?
-Áè äºðâºí æèë áîëæ áàéíà. Õóÿãàëæ äóóñààä ãóðâàí æèë áîëæ áàéæ Ẻ㺺ð óäèðäóóëäàã. Ñàÿõàí äàì ÿðèàãààð Ẻ áîëîîä íýã æèë áîëæ áàéæ äº÷ òàâèí øàâüòàé áàéíà. Áè òýãýõýä Ẻãèéí àìüäðàëààð àðàâ ãàðóé æèë ÿâ÷èõààä 4-5 øàâüòàé. Õî¸ð íü èõ ñàéí Ẻëæ áàéíà. Íýã íü ñàõèóë ìàÿãààð õóóðàà òàòààä ìàíæèãàà ìºðºí äýýðýý òàâü÷èõààä ñàõèóë ìàÿãààð ÿâæ áàéíà. Òýä íàð ìààíü Ẻãèéí äýã æàÿãàà ñàéí áàðèàä ÿâáàë ñàéí áîëîõ áàéëã¿é äýý. Õóâü õ¿íýýñ, áàñ äýýð ¿åä áàéñàí óäãàíû ñ¿íñ õýð õ¿÷òýéãýýñ øàëòãààëíà.
-Æèðèéí õ¿ì¿¿ñ òýíãýð ëóñûã áàÿñãàæ ÿâàõûí òóëä þó õèéõ ¸ñòîé áàéäàã þì áý?
-Áè èéøýý òèéøýý ÿâàõààð 5 êèëî áóäàà àâààä ÿâäàã äàéðàëäñàí îâîîíäîî ºðãºäºã. Ëóñ ñàâäàã àìüòàí áàÿñãàõ ¸ñòîé. Áè ººðèéí õóâèéí ç¿ãýýñ ¿çýõýä õ¿í áîë áàéãàëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í õàðèí õ¿íèé õýë, ñî¸ë èðãýíøëèéã òýíãýð á¿òýýñýí ãýæ áîääîã. ßðóó íàéðàã÷èä ýíä òýíä ÿðóó íàéðãèéí íààäàì çîõèîõîä òýð ãàçàð õóð óñ îðäîã ø¿¿ äýý. Öàãààí áóäààã õ¿íäýääýã ãýýä áàðàã õýðýãëýäýãã¿é, øàð áóäàà àðâàéã ãîëäóó õýðýãëýäýã. Áóÿí õèøèãò á¿õ þì áàãòäàã. Õàíèéí áóÿí, íàñíû áóÿí, èäýõèéí áóÿí, àëäàð íýðèéí áóÿí, ¿ð õ¿¿õäèéí áóÿí, óóë îâîîíîîñîî áóÿí õèøãýý ë ãóéæ áàéõ ¸ñòîé. Õ¿ñëýý õýëæ äóóñààä ñ¿¿ãýý ºðãºíº. Îíãîä áîë íýã òàëûí áÿñàëãàë ø¿¿ äýý. Îíãîä äóóäàõàä ãàäàà ìàøèí äóóãàðàõûã ñîíñîõã¿é, óòàñíû äóóã õààæ áàéæ á¿õ þìàà òºâëºð¿¿ëæ áàéæ îíãîäîî äóóäàæ àâ÷èðíà.
Õ¿í áàñ ìóó þì áîäîõã¿é äàíäàà ñàéí ñàéõàí þì áîäñíîîð õ¿íèé àæèë ¿éëñ àÿíäàà á¿òäýã. Ñýòãýëèéí ñàéõíààð ñàéí ýíåðãèéã ººðòºº òàòàæ áàéäàã. Ñàÿõàí ñîíèí äýýð áàðóóíû îðíû ñóäàëãààíä ýýæ¿¿ä õ¿¿õäýäýý ñàíàà çîâîîä õýðýãò õîëáîãä÷èõ âèé” ãýñýýð áàéòàë õýðýãò õîëáîãä÷èõäîã. Çàðèì íü çàÿàãààðàà áîëîã ãýýä îðõè÷èõäîã, õ¿¿õýä íü ñàéí ÿâäàã ãýíý. Äýýð ¿åä Ẻ íàð ìààíü ãàíöààðõíàà ë áàéäàã áàéñàí. Îäîî ë íèéëæ íèéãýìøèæ áàéíà.
-Áè áàñ ýñðýã íýã þì áîääîã. Ýýæ õ¿í õ¿¿õäýý òýã÷èõ âèé èíãý÷èõ âèé ãýýä áîëãîîìæèëæ áîäîõîîð òýð íü óðüä÷èëààä õ¿¿ãèé íü õàìãààëäàã áàéæ áîëîõ óó?.
-Òèéì þì áàéæ áîëíî. Ýìýãòýé õ¿í õàð óëààí ëåâ÷èã ºìñºõã¿é ãýäýã. ßàãààä ãýâýë ãàíö ìóó þì ñàíàäàãã¿é öýã íü õî¸ð õºõ áàéäàã. Òýð¿¿ãýýð õàðààë åðººë õàìàã ìóó á¿õíýý àâäàã. Òýíäýý ìóó ýíåðãè òàòäàã õóâöàñ ºìñºõã¿é áàéõ ¸ñòîé ãýæ çàðèì øàøèí ¿çäýã.
Ýìýãòýé õ¿í èõ àðèóí, õàìàã õ¿÷, õàéðàà õ¿¿õýääýý ºãäºã áîëîõîîð ýõ õ¿íèé ñýòãýë ¿ã íü òýð ÷èãýýðýý òàðíè áàéäàã ãýæ áè íýã ø¿ëãýíäýý áè÷ñýí. Òèéìýýñ òýãæ àþóëûã çàéëóóëæ áîëíî.
-Çà ñàéõàí ÿðèëöëàãà ºãñºíä áàÿðëàëàà.

ßðèëöñàí Ä.ÁÀÒÆÀÐÃÀË