Thursday, October 16, 2008


Аймгийн спикер

Аймаг бүр өөр өөрийн Иргэдийн тэргүүлэгчдийн хуралтай. Энэ нь аймагтаа бол ИХ ХУРАЛ гэсэн үг. Тэгвэл Аймгийн ИТХ-ын дарга бол яах аргагүй аймгийн спикер. Хамгийн том дарга нь энэ болой. Энэ хүнд шийдэхгүй хэлэлцэхгүй асуудал нэгээхэн бээр үгүй. Ийм нэгэн эрхмийн тухай энд өгүүлсү. Түүний нэр Лувсандоржийн Ганбат.

Хөвсгөл том аймаг. Тэр тусмаа ардчиллын өлгий нутаг. Хүн ам, малын тоогоор улсдаа толгой цохино. 3,4 сая мал, 123 мянган хүн амтай. Ийм том аймгийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлыг удирдана гэдэг хэн хүний хийж чадах ажил яавч биш. Тэрбээр энэ албыг залгуулаад удаагүй ч гэсэн ажлаа ямар хэмжээнд гүйцэтгэж явааг нь өнөөдөр хэлэх олон хүн бий. Тэр үедээ маргаантай, Иргэдийн хуралдаа итгэх олны итгэл суларсан үед “түймэр унтраах”-аар хэцүү албанд очсон ч түүнийгээ биелүүлж чадсаан.

“Бид нэг намын журмын нөхөд. Аймгийн засаг даргын орлогчоор хамтран ажиллах саналыг анх тавихад мань хүн зөвшөөрч итгэл дааж гар нийлж ажиллалаа. Өнгөрсөн оны сүүлчээр АИТХ-ын даргаар дэвшин ажиллалаа. Төрийн албан хаагчид байх ёстой чухал чанар Ганбатад бий. Тэр нь хуулийг сайн мэддэг, түүнийгээ ягштал барьж ажиллаж чаддаг. Нөгөө талаар инженер сэтгэлгээтэй учраас бүтээн байгуулалтын хувьд үнэтэй саналууд гаргаж түүнийгээ хэрэгжүүлдэг. Энэ нь орлогчоор ажилласан жилүүдэд илүүтэй харагдлаа” гэж аймгийн засаг дарга Б.Батхүү ярьсан юм.

Ганбат нэгэн удаа “Монгол хүмүүсийн үндэсний үзлийг сэргээмээр байна. Сая Бээжингийн олимпоос алтан медаль авахад ард түмэн ямар байв, яг тийм байлгамаар байна” гэж хэлсэн юм. “Яагаад?” гэж асуувал “Улс орны тусгаар тогтнол аюулгүй байдалд хэрэгтэй” гэж товчхон хариуллаа.

Үг хэлэх болгондоо энэ талаар дуугарч санаа зовж явдаг хүн юм. Өнгөрсөн оны найман сард аймгийн “Далай ээж” сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Зах хязгаар нутгийн ард иргэдийг анхааралдаа бүрэн авах хэрэгтэй юм. Яагаад гэвэл тэд эх орныхоо хилийг хамгаалж буй эзэд” гэж хэлсэн юм.

Түүний ах, хөдөө аж ахуйн томоохон эрдэмтэн Л.Нямбат нэгэнтээ “Бид аль ч орны иргэдээс дутуу амьдрах тавилангүй” /Дархад зоны “Маанар” 1996 № 4/ гэж хэлсэн бий. Аав нь ч гэсэн социализмын үед “болохгүй юм ярьдаг бүтэхгүй эр” хэмээгдэн адлагдаж явсан ч үнэн үг хэлдэг нэгэн байжээ. Үнээ бүрт адил норм тогтоодог байсан төлөвлөгөөт эдийн засгийн хавчлага шахалтад дургүйцэж мал бүр харилцан адилгүй, та нар хар гээд ферм дээр очиж нэг удаагийн саамны сүүг литрлэж үзүүлэн малчдын нуруун дээр даашгүй ачаа үүрүүлж байгааг шүүмжилдэг байлаа.

Гэрийн энэ хүмүүжил Ганбатыг ардчилал уруу хөтлөхөд хүргэсэн нь лавтай. Нөгөө талаар олон орны оюутантай цуг байж ихийг сонсон өөрийн тархи оюундаа түмэнтээ бөмбөрүүлэн хажуугаас Оросын “Перестройка“- өөрчлөн байгуулалтын салхи сэвэлзсэнтэй холбоотой. Москва хотын Хүнсний технологийн дээд сургуулийг төгссөн залуу 1988 онд Мөрөнд залуучуудын нам байгуулах санал гаргаж салам загнуулж явсан үеэс хэдийнэ хорин жил улирсан ч юм хийх бүтээх гэсэн сэтгэл нь нөгөө л янзаараа.

“Өнөөдөр төрийн албан хаагчдыг шударга ажиллуулахад гурван “Т”-гийн хууль саад болж байна. Нэгд, Төрийн албан хаагч, хоёрт, төсвийн удирдлага, санхүүжилт, гуравт тендерийн хууль энэ гурав бүтээлч сэтгэлгээгүй, өөрсдөө юм хийдэггүй, тэгсэн мөртлөө өөнтөгч хүмүүс төрийн албанд шургалахад хамгаалалт болж байна” гэж ярьсан юм.

Мань хүн хүнийхээ хувьд хээ шаагүй эр. Онигоо ярьсан, нутаг усныхаа сайчуулын хоч намтарыг зугаалсан /хуучилсан/ инээж хөхөрсөн нэгэн. “Бөөвөн цаатан хуралд явж ирээд, ээ татагай минь хирээ л бодогтой, хирээ л бодогтой. Магад ичилтэй юм байлаа. Цав цагаан даавуутай орон дотор орж унтаад өглөө нь нэг бөөвөн босоод явахад нэг бөөвөн хэвтээд хоцордог. Ёстой ичилтэй юм байлаа” гэсэн гээд сэтгэлийн хөдлөлтэй ярьж гарна. Ээрч гацах шахан дуу алдан ярина.

Гол ус тохой булаг дов жалгын үүх түүхийг Ганбат гайхалтай мэднэ. “Хэдийдээ олоод сонсчихдог юм. Нутагтаа очиход дагуулж явсан найз нөхдөдөө энэ л яриад зогсч байдаг юм” гэж гэргий нь хуучиллаа. Дархад нутагт ирсэн зочин, Өлөөр давсан хүн, инээдэм наадамгүй буцна гэж нэгээхэн ч үгүй. Түүнтэй адил Ганбаттай цуг явсан хүн уйдна гэж байхгүй. Хошин шог дурсамж алиа марзан яриа сонсож, Магнай /Ардын авьяастан, ерөөлч Л.Баярмагнай/, Морх нарын олон мэргэжилтэй эрсийн хөгжилтэй зугаанд өөрийн эрхгүй автана.

Тэрбээр шаггүй уяач. Динозавр хээр, босоо хүрэн, хүрэн халзан, алаг гээд аймгийн наадам, дархад хотогойд хурдын айраг түрүү авсан хэдэн сайхан хүлэг бий. Тэднийхээ тоосыг үзэж, хөлсийг үнэрлэхдээ Ганбатын алжаал ядаргаа дорхноо тайлагдана. Агаарын салхийг зүсч, хөндийн тоосыг эргүүлж явдаг хүлгийн эрч хүч ийм ажгуу.

Дархад зоны далай ээж, цэнхэр хотгорыг авч үлдсэн гавьяагаар бахархаж, Хөвсгөл нутгийнхаа хөгжлийн өөдрөгөөр хардаг эрхэм. Манайд олон брэнд бий. Дархадын хийцтэй цай, хужир, цагаан загас цагаан адуу, Эрчмийн хар ямаа, Тэсийн адуу, “Тайга” цай гээд ярина. Энэ бүгдийг үйлдвэрлэл болгоход ядуурал бодитой буурна. Түүнээс биш өнөөдрийнх шиг нэг хүн гутал оёж, нөгөө нэг нь талх барьснаар бодитой ажил болохгүй гэж өгүүлнэ. Үнэндээ статистик тоогоор 3000 хүн ажилгүй гэсэн тооцоо байдаг ч ажилгүй байгаа 15-20 мянган залуустаа яаж ажлын байр бий болгох тухай бодно. Бодлоо хэрэгжүүлэх, ажил болгох ирээдүй Ганбатад бий. Түүнийг аймгийн орлогчоор ажилласан жилүүд нь нотолж өгнө.

Хөвсгөлийн бахархал бол бид. Зөвхөн тэнд амьдарч ажиллаж байгаа зуун хорь гаруй мянган хүн биш, зүрх сэтгэл нь уяатай явдаг олон арван мянган иргэн тэдний гэр бүл бий. Тэдэндээ Чингүнжавын зориг, Хөвсгөл далайн ариун дагшин их усны хаялга, Алунгоо ээжийн ухаан, Даян дээрхийн энерги, Агарын хайрханы сүр хүч, гурван аваргын бяр тэнхээ, нэр тодорсон тодроогүй олон арван суу билэгтнүүдийн ур ухаанаар бахархах үзлийг шингээхийн тулд бидэнд хийх юм их байна гэж бодож буй Ганбат хэмээх энэ эрхэм ч Хөвсгөлийн бас нэгэн бахархал буй за.

Д.Батжаргал

Баярмагнайн хошигнолтой, Баянзүрхийн бөхтэй, бараг сум болгоноос айраг түрүүтэй сайхан наадам боллоо

Энэ зуны дэлгэр сайхан цаг долдугаар сарын сүүлчээр Дархадын цэнхэр хотгор, Хөгийн голын сэргэлэн дэнжид Дэлгэрхааны овоо тахилга Дархад хурд – 3 наадам боллоо. Урт нэртэй дуулиан ихтэй наадам зохион байгуулалт сайтай өргөн дэлгэр болсныг олон хүн бахархан ярьж байлаа. Улаан-Уул сумын засаг дарга М.Батцогт саарал дээлээ өмсөхөөрөө шагнал гардуулж, цагаан дээлээ өмсөхөөрөө индэрт тухалж, бор дээлээрээ өмсөхөөрөө бөө зайран болох шахан “дүвчигнэж” юм юманд оролцон дэгдэж байлаа.

Оролцохгүй юмгүй сумын дарга Маргааш наадам эхлэх гээд аймгаас ирсэн наадмын комиссын дарга эрээд байхад олдоогүй сумын засаг дарга М.Батцогт Дэлгэрхааны овоо тахилгаас үүрээр иржээ.
Индэрт наадам үзэж суусан Батцогт морь ирэх болохоор барианы газар дэгдээд хүрчихсэн зураг аваад байшингийн орой дээр зогсож байх... Хүндэтгэлийн гэрт айраг зооглож суусан сумын засаг дарга нэг харахад морины комиссын Морхтой уулзаад “холбооны газар” зогсож байх. Холбооны газар гэдэг нь “Соёо” толгойн өвөр дэх баржгар хэдэн хад. Ринчинлхүмбийн холбоо ажиллаж байвал тэндээс зөвхөн мобиком барина. Тиймээс наадамчид холбооны газар гэж нэрлэжээ. Юм бүхэнд дэгдсээр байгаад ажлаа сайн зохион байгуулжээ. Тамгын газрын түшмэл Түмэнбаяр, ахмадын хорооны дарга Морх нарын идэвхтэй туслахуудтай аж.

Маргаангүй сайхан наадам боллоо Дархад зоны бэлгэдэл болсон цагаан морьдын жагсаалаар эхэлсэн наадмын азарганы уралдаанд Их-Уулын Даваадоржийн хүрэн түрүүлж, Алаг-Эрдэнийн Даваадоржийн хонгор удаалж, мөн сумын харьяат Улсын алдарт уяач М.Галбадрахын ягаан, мөн сумын Батсүрэнгийн сартай хээр, Арбулагийн Болдбаатарын цавьдар айрагдсан юм.
Их насанд Мөрөнгийн Б.Лэгшигдоржийн хонгор түрүүлж, эзэндээ “Бонго” машин авч өгсөн бол Улаан-Уулын Д.Түмэнжаргалын бор, Түнэл сумын суугуул, Баянзүрх сумын уугуул Дандарын хонгор, Мөрөнгийн Намсрайдоржийн халиун, Алаг-Эрдэнийн Мөнхбаярын бор морьд айрагдсан юм.
Соёолонгийн уралдаанд Бүрэнтогтохын уугуул Хөдөөгийн ядуурлыг бууруулах төслийн /ХЯБТ/ зохицуулагч Б.Галбадрахын саарал халзан тод манлай торгон жолоо өргүүлж, Улаан-Уул сумын уугуул, Аймгийн ИТХ-ын дарга Л.Ганбатын хээр аман хүзүүнд давхиж, Түнэлийн Мөнхбатын саарал, Алаг-Эрдэнийн Мөнхбаярын хээр, Түнэлийн Мягмаржавын сартай хүрэн нар айрагдлаа.
Шүдлэн насны морьдын уралдаанд Тосонцэнгэлийн уугуул “Урагшлах” ХХК-ийн захирал С.Гүнширийн хүрэн алтан жолоо өргүүлж, Бүрэнтогтохын Өлзийцогтын халтар, Улаан-Уул сумын уугуул, Аймгийн ИТХ-ын дарга Л.Ганбатын хүрэн, Ренчинлхүмбийн Болд-Эрдэнийн хар халзан, Ренчинлхүмбийн Баатарцогтын буурал шүдлэн айрагдсан юм.
Дааганы уралдаанд Улаан-Уулын Ц.Ганхуягийн элбэг хээр түрүүлж, Мөрөнгийн Лэгшигдоржийн хул удаалан, Түнэлийн Баасандоржийн хээр, Бүрэнтогтохын уугуул, Хөдөөгийн ядуурлыг бууруулах төслийн зохицуулагч Б.Галбадрахын хонгор, Баянзүрхийн Л.Ганбаатарын хээр айрагдсан юм.

Хадуурсан хязаалан маргаан дэгдээх шахав Хязаалан морьдын уралдаанд түрүүлж ирсэн хязааланг цагаан морьтой нэг этгээд барианд шахаж оруулснаас болоод жаахан маргаан үүсэв. Цулбуурдаж оруулсан болохоор байр ухраана хэмээн морины комисс журам барин “томорч”, Баянзүрхийн уяачид наадамчид түрүүлсэн морины байрыг яагаад ухраав, шахаж оруулсан хүнийг чинь танихгүй хэмээн маргалдав. Нэлээд маргалдсаны эцэст Түнэлийн Мөнхбат уужуу сэтгэл гарган морь нь аман хүзүүнд давхисныг хүлээн наадам эв зүйдээ орж Баянзүрхийн Н.Батбаярын хээр түрүүлж, Түнэлийн Мөнхбатын хээр удаалан, мөн сумын Лхагвадоржийн хээр, Тосонцэнгэлийн уугуул “Урагшлах” ХХК-ийн захирал С.Гүнширийн хул, Ренчинлхүмбийн Гандаваагийн улаан саарал нар айрагдсан юм.

Адъяасүрэн аархаж түрүүллээ Баянзүрх сумын уугуул, аймгийн арслан Я.Адъяасүрэн Улсын начин Бадралтай тунаж эр бяр тэнцүүхэн хоер хүчтэн талын хавийн уулыг хотолзтол зүлэг ногоог өлцөртөл зүс цэнхэр цэцэг шиг охидыг өндөлзтөл барилдлаа. Аймаг сумын наадамд олонтаа гар зөрүүлсэн хоёр энэ удаа ач тач үзэлцэн барилдаж Адъяасүрэн аархаж түрүүлсэн юм.

Шатахуун ховордож, шагийн үнэ тэнгэрт хадлаа Хаа газрын наадам дээр жижиг сажиг асуудал шороо шиг пурхийн дэгдээд байх. Дархад хурд гурав дээр дэгдсэн жижиг мөртлөө чухал асуудал нь шатахууны үнэ байлаа. Тэр үед шатахуун мянга гаруйгаар Мөрөнгөөс олдож байсан бол наадам дээр ховордон 1500-2000, зарим газартаа 2500 төгрөгөөр зарж байлаа. Мөнгө л олж байвал наадам наргиан ямар болох нь хамаагүй хэмээн бодох зарим харалган сэтгэлтний харгайгаар шатахууны ийнхүү өндөр авч, олдоц ховор байлаа.

Инээдмийн дэлгүүрийн “худалдагч” Морх Улаан-Уул суманд инээд үйлдвэрлэж байдаг хүмүүс олон бий. Тэдний бүтээгдэхүүн худалдаж байдаг тоглоом даадаг хүний нэг нь Ахмадын хороон дарга Морх. Дандаа инээдэм наргианы бай болно. Түүндээ мань нөхөр уурлах ч үгүй. Морхыг дөчин мэргэжилтэй хүн гэж Магнай ах /Л.Баярмагнай/ хэлээд зарим нэгийг нь ийнхүү тоочсон юм. Баруун асгатын Ардын хянан шалгах хорооны байнгын комиссын дарга, Их Билүүт дахь тэжээл эмчилгээний цэгийн ерөнхий эрхлэгч, Өвөр Балбирагийн цэргийн тойргийн дарга, нохойн хэл мэддэг цорын ганц хүн. Энэ нь туршлагаар батлагдсан зүйл. Айлын гадаа очоод “танай нохой шөл ууя гэж байна. Эсвэл угаадас өгөөч гэж байна, танайх нохойгоо гомдоосон айл байна” гэж хэлнэ. Эмэгтэй хүний лээвчиг судлаач. Авгайнхаа оронд модонд явж байтал дэрэн дороос нь хөхний даруулга гарч ирсэн. Жаргалант-Амьдрал нэгдлийн сүү сүүн бүтээгдэхүүний цехийн цэвэр сүүний мэргэжилтэн, нөхөргүй хүүхнүүдэд хүүхдийн тэтгэвэр олгуулж өгөх улсын онцгой комиссын гишүүн, нэгдсэн конторын уурын зуух хөлдвөл засах улсын онцгой комиссын гишүүн, авто машины аваарыг газар дээр нь тогтоох улсын онцгой комиссын гишүүн, сумын 8 жилийн дунд сургуулийн оройн сургуулийн ангийн дарга, сумын клубийн гэрлийн техник, Улаан-Уулын хадланчдын талбайн инженер, хөх түрүүний ногоон толгойноос авдарны будаг гаргаж авсан манай гаригийн цорын ганц хүн. Морх өөрөө тэрийгээ ярьдаг. “Хөх түрүүний нүднээс будаг гаргаж авах гэсэн чинь хальс байдаг юм байлаа” гэж хэлсэн гэж байгаа. Ер нь шинийг санаачлагч хүн. Амьд барометр. Энэ бол олон зүйлээр батлагдана. Морх салхи сөрж цагаан малгай өмсөөд хамраа сархайлгаж гүйвэл цасан болон шороон шуурга болно. Морх өвөл сандаалтай явбал өн болно. 1977 оны өвөл Улаан-Уулд цас ороогүй. Тэр жил Морх сандаалтай ёлконд орж ирсэн. Морх шонгийн мод уруу шээвэл газар хөдлөнө. Морх бөөлжихөд галт уул дэлбэрнэ. Морх барагтай бол архи уудаггүй. Тээр жил орос монгол архи хольж уугаад бөөлжсөн. Маргааш нь японд галт уул дэлбэрсэн. Байгальтай амин холбоотой хүн. Морх бол үнэхээр хөдөлмөрч хүн. Наад захын жишээ гэхэд л 25 жил морины комиссын дарга хийж байна.
Өглөө босоод авгайнхаа өмнө эхээс төрсөөр нүцгэн суугаад Улаан-Уулын бүх ойн байцаагчдын нэрсийг дуудвал насаараар түлээний гоожин төлдөггүй гэнэ. Туршиж үзсэн хүн ч олон байдаг ажээ. Энэ мэтийн хөгжилтэй наргианыг Магнай маань урсгаж олон хүн элгээ хөштөл инээлдэж байлаа.
Аймгийн ИТХ-ын дарга Л.Ганбат нарын анх санаачлан зохион байгуулсан Дархад хурд наадам ийнхүү гурав дахь удаагаа амжилттай болж олон түмнийг баясган, дуу хуур хөгжөөн наргиантай, морь нь хурдан, бөх нь хүчтэй сайхан боллоо. Дархад зон олон эвтэй соёлтой зөв баярлаж, жалгын жаахан үзэл, довын донгио зан гаргалгүй наадаж чаддагийн үлгэрийг үзүүлсэн энэ наадмыг уул улс тэнгэр хангай нь ивээн шаагисан бороо хургүй, шатам халуун наргүй сэвэлзсэн салхитай, сэмжирсэн үүлтэй өдрүүдээ бэлэглэлээ. Дэлгэрхааны тэнүүн хормой, Шишгэдийн цэнхэр хотгорт ийм наадам олон байг ээ.
Манай сурвалжлагч бичиглэлээ